Nuenens - Vormleer

Terug naar hoofdmenu

Het Dialect van Nuenen
Lexicon
Klankleer

Inhoud

1. Zelfstandig naamwoord
   1. Geslacht en het Lidwoord - Sandhi
   2. Enkelvoud, meervoud, verkleinwoord
   3. Voorwerpsvormen van Persoonsnamen
   4. Namen van weekdagen
   5. Namen van maanden
2. Bijvoeglijk naamwoord
   1. Vergrotende en overtreffende trap
3. Werkwoord
   1. Zwakke werkwoorden
   2. Sterke werkwoorden
   3. Onregelmatige werkwoorden
   4. Enkele voorbeelden
   5. Werkwoordsvormen met enclise
4. Voornaamwoord
   1. Persoonlijk voornaamwoord
   2. Aanwijzend voornaamwoord
   3. Vragend voornaamwoord
   4. Bezittelijk voornaamwoord
   5. Onbepaald voornaamwoord
   6. Wederkerend voornaamwoord
5. Bijwoord
   1. Bijwoord van plaats
   2. Bijwoord van tijd

De vormleer houdt zich bezig met verbuiging en vervoeging. Het eerste gaat over zelfstandige naamwoorden, bijvoeglijke naamwoorden en voornaamwoorden, het tweede over werkwoorden. Wanneer men de vormingsbeginselen op een zo algemeen mogelijk niveau wil formuleren zou vanuit de vormleer vaak terugverwezen moeten worden naar de klankleer. Dat naast het enkelvoud nen hoewt "een hoed" huuj "hoeden" staat moet beschouwd worden als toepassing van de umlautsregel op oe. Maar wanneer meervoudsvormingen niet meer bij alle woorden door die regel beheerst worden heeft men te maken met afwijkende, uitzonderlijke gevallen. Zo werkt de umlautsregel op klinkers ook bij de werkwoorden niet meer systematisch. Hij is alleen nog terug te vinden bij een aantal sterke werkwoorden: hèj hééngt naast gèj haangt. Bovendien worden bepaalde vormen door verschillende personen niet meer ouderwets uitgesproken. Zo kan het zijn dat sommigen gewoon zeggen hèj vaangt naast hèj hééngt. Ik probeer niet de variatie binnen het Nuenens sociologisch of historisch te beschrijven. Dat wil zeggen: ik probeer niet aan te geven dat jongeren of ouderen, mannen of vrouwen, hoofd- of handarbeiders, op een of andere wijze afwijkend spreken. En ook niet - maar dat is natuurlijk al inbegrepen - dat het vroeger meer dit en tegenwoordig meer dat is wat men hoort. Wel probeer ik het meest bijzondere te vermelden. En dat is natuurlijk vaak het oudste.

Terug naar boven

Zelfstandige naamwoorden

Terug naar boven

Geslacht en het Lidwoord - Sandhi

Het Nuenens kent de woordgeslachten mannelijk, vrouwelijk en onzijdig. De lidwoorden die daarbij horen zijn ne(n) voor het mannelijk, 'n voor het vouwelijk en e (toonloos gesproken) voor het onzijdig: ne man, 'n vrööw, e jeungske. Dit laatste lidwoord is in het jongere Nuenens vervangen door 'n.

Het onderscheid tussen nen en ne is een kwestie van zogenaamd sandhi: het optreden van klankverschijnselen tussen de woorden van de zin. De regel luidt: lidwoorden (mannelijk de en ne) en bijvoeglijke woorden (d.w.z. bijvoeglijke naamwoorden, ook in de trappen van vergelijking, de zwakke objectsvormen van persoonsnamen en de rangtelwoorden) die eindigen op een stomme -e krijgen daarachter een -n, indien het (verderop) volgende zelfstandig naamwoord mannelijk is, terwijl het volgende woord (eventueel dus dat zelfstandig naamwoord) begint met een h-, een d-, t-, b- of met een klinker. Bij sprekers van het oudere Nuenens, die de sibilantische r^z nog gebruikten, sluit die dentale consonant zich hierbij aan. In voorbeelden met mannelijke zelfstandige naamwoorden:

ne mens een man
nen hond een hond
nen aap een aap
nen tòrre een toren
ne p'stòwer een pastoor
nen andere mens een andere man
nen anderen aap een andere aap
ne ziejken aap een zieke aap
ne ziejke mens een zieke man
nen èèwe mens een oude man
nen hòggen tòrre een hoge toren
den hjéllen ròg de hele rogge, alle rogge
nen blööwen óvveral een blauwe overal

Het bepaalde lidwoord de of den gedraagt zich op precies dezelfde wijze.

Hoewel het in strikte zin niet om sandhi gaat - aangezien het zich afspeelt binnen het woord - doet hetzelfde verschijnsel van tegenstelling tussen en en e zich onder dezelfde fonische voorwaarden ook voor in samenstellingen als:

kérsembóm kersenboom
kérsenhèwt kersehout
kérsentak kersetak
kérsesap kersesap
kérseblèèjke kerseblaadje
kérsepit kersepit

Ook hier speelt het woordgeslacht van het tweede lid mede een rol.

Terug naar boven

Enkelvoud - Meervoud - Verkleinwoord

Bij de buiging van de zelfstandige naamwoorden gaat het om meervoud en verkleinwoord. Er zijn grote aantallen regelmatige meervoudsvormen, dat wil zeggen zulke vormen als we ook in het Nederlands kennen: stòk - stòkke, kóm - kómme, naacht - naachte, slòwt - slòwte, stròòt - stròòte, enzovoort. Van zulke formaties behoeft niet uitvoerig opsomming plaats te hebben in een Idioticon, dat, zoals de naam zegt, het eigenaardige van een dialect wil geven. Daarvoor kan een vermelding in het lexicon van de enkelvoudsvorm zeker volstaan. Maar er zijn ook meervoudsvormingen met klankverandering, zoals sleuj ipv slòwte, streuj ipv stròòte, stuujl bij stoewl "stoel", huuj bij hoewt "hoed", weef bij w'ejf "vrouw", taant bij tant "tand", heunt bij hónt "hond" en zoveel andere meer, en ook meervouden met klankverandering en uitgang beide. We geven een tabel met een aantal vormen.

Met uitgang -e(n) en verkorting of verlenging van de stamklinker
Kantoor : e k'ntòwer, k'ntórre, k'nturke
Klier : ne kliejer, klierre, klierke
Muur : ne muujer, muurre, muurke
Oog : 'n òwg, òwge, öjgske
Spier : 'n spiejer, spierre, spierke
Stuur : 'n stuujer, stuurre, stuurke
Oor : 'n òwer, wórre, örke
Blaar : 'n blòòr, blòrre, blörke
Raam : 'n ròòm, ròòme, römke
Paard : e pjèrt, pèèrde of pèèrt, pjèrtje
Boer : nen boewer, boerre, boerke
Schijf : 'n schéjf, scheeve, scheefke
Wijf : 'n wéjf, weef, weefke
Kamer : 'n kaamer,kaamers,kimmerke

Met uitgang -s
Vogel : ne vóggel, vóggels, vuggelke
Oom : nen òwm, òwms, jömke

Onveranderd meervoud
Akker : nen èkker, d' èkker
Aardappel : èrpel, èrpel, èrpelke
Appel : appel, appel, èppelke
Arm : èèrem, èèrem, èrmke
Darm : dèèrem, dèèrem
Schoen : schoewn, schoewn, schoentje
Been : béjn, béjn, bjénke
Steen : stéjn, stéjn, stjénke
Teen : téjn, téjn tjénke
Hand : haant, haant, hèèntje

Met alleen umlaut (klankverandering)
Dochter : 'n dòòchter, dööchter, dööchterke
Hond : nen hónt, heunt (ook: hoonde), heuntje
Stoel : ne stoewl, stuujl, stuuleke
Voet : ne voewt, vuujt, vuutje
Zoon : ne zoon , zeun, -
Jong (kind) : 'n jóng, de joong), jeungske
Sloot : ne slòwt, sleuj, sleujke
Brood : 'n bròwt, breuj, breujke
Boom : nem bwòm, bööjm, bjömke
Draad : nen dròòt, drööj, drööjke

Anders
Dag : nen dag, twéje daag
Janoom : Janòwm, - , Janjömke
Pietoom : Pietòwm, - , Pietjömke
Wijf : e wéjf, weef, weefke
Willemoom : Willemòwm, - , Willemjömke
Koe : 'n koew, koej, koejke
Hoed : nen hoewd, huuj, huudje
Blad : 'n blad, blaar, blèèjke
Ei : 'n èj, èèr, 'n èjke
Tand : nen tand, taand, tèèndje
Rand : ne rand, raand, rèèndje
Mand : 'n maand, mèèndje
Kant : ne kant, kante, kèèntje
Gang : ne gang, 'n gèèngske
Wang : 'n wang, - , z'n wèèngske
Tang : 'n tang, - , 'n tèèngske
Snor : 'ne snòr, - , 'n snoorske
Boom : bwòm, bööjm , bjömke

We zien bij deze formaties regelmatig verkorting, spanning en stijgende tweeklank verschijnen. Zie voor de vorming van de verkleinwoorden ook de klankleer bij Verkorting / Verlenging van klinkers.

Terug naar boven

De voorwerpsvorm van Persoonsnamen

Het Nuenens kent een bijzondere buigingsvorm van persoonsnamen voor andere dan subjectsfunctie. De functies waarom het gaat zijn: lijdend voorwerp, meewerkend voorwerp, tweede lid van een voorzetselgroep en voorgeplaatste functie in een echte of pseudo-zelfstandig naamwoordsgroep.

Er zijn twee vormen: op -e(n) en op -s. De tweede wordt gebruikt na woorden met eindklinker, de eerste in overige gevallen. De keuze tussen -e en -en volgt de regels voor sandhi die ook gelden voor het lidwoord de tegenover den. Met voorbeelden:

• Op e(n):
  Toone fiets
  Toonen hónd
  ik heb Toone geziej
  ik gaaf 't Toone
  Dè is van Toone
  dè sin de Toone, die van Toon.
• Op -s:
  Cato's fiets
  ik zaag Cato's
  ik gaaf 't Cato's
  Dè is van Cato's
  dè sin de Cato's, die van Cato.

Een paar van die zwakke objectsvormen: Piete, Janne, Hanneze, Harrieje ( ook: Harries), Willeme, Tieneze, Dooke, Peere, Josse, Keese etc. Ook vrouwelijke namen: Bètte, Siene, Ante. Namen op een klinker hebben de objectsvorm op -s. Voorbeelden: Anna's, Tonia's, Cató's, Maria's (maar ook: Marieje), Ria's. Ook voor mannelijke als Jo's, Tienie's. Sommige familienamen sluiten zich bij deze persoonsnamen aan:

• Vadders fiets
  ik heb Vadders geziej
  ik gaaf 't Vadders
  Dè is van Vadders
  dè sin de Vadders, die van Vader.
• Oopoe's fiets
  ik zaag Oopoe's
  ik gaaf 't Oopoe's
  Dè is van Oopoe's
  dè sin de Oopoe's, die van Opoe.

De genitief van bezit Vadders fiets staat niet sterk; vaak zegt men Vadderze fiets.

Let op: de -dd- in het woord vadders wordt gemouilleerd gesproken.

Behalve bij eigennamen komt de formatie ook voor bij iemes iemand, met de voorwerpsvorm iemeze.

Terug naar boven

Weekdagen

Omdat weekdagen met bijzondere voorgevoegde woorden worden gebruikt verdienen ze aparte aandacht. Het gaat om een voorzetsel e (toonloos) en een lidwoord in de genitief s. De betekenis van de hier opgesomde vormen is: weekdag, aanstaande weekdag, des weekdags:

Maandag : móndeg, e móndeg , smóndes
Dinsdag : dinzeg, en dinzeg , dinzes,
Woensdag : woenzeg, e woenzeg , swoenzes,
Donderdag : dóndereg, en dóndereg , dónderes ,
Vrijdag : vrèjdeg, e vrèjdeg , frèjdes,
Zaterdag : zóttereg, e zóttereg, sótteres,
Zondag : zóndeg, e zóndeg , sóndes,

Merk weer op: de sandhi-n.

Terug naar boven

Namen van maanden

Sommige namen van maanden worden met lidwoorden gebruikt: In de mèrt, in de mèj, 't Ha gevròrre tòt de mèj toew.

Terug naar boven

Bijvoeglijke naamwoorden

Van de meeste bijvoeglijke naamwoorden komen juist zoals in het Nederlands slechts twee buigingsvormen voor (de onverbogen vorm en de vorm op -e) met daarnaast de vergrotende en de overtreffende trap: dik - dikke - dikker - dikst. We zien hierbij even af van de toevoeging van een eventuele eind-n bij gebruik vóór bepaalde mannelijke zelfstandige naamwoorden. Zie hiervoor weer de behandeling van Sandhi in de klankleer en hierboven bij de zelfstandige naamwoorden.

Juist zoals bij de zelfstandige naamwoorden tussen de grondvorm en de meervoudsvorm vaak verschil in klinkerlengte en -spanning optreedt, is dat ook het geval bij de onverbogen tegenover de verbogen vorm van het bijvoeglijke naamwoord: duujr - duure, zwòòr - zwòre, laang - lange, breej - bri-je. In gevallen van vocalisering van de intervocalische -d- doen zich twee klankverschijnselen tezamen voor: ròwt - róje, dòwt - dóje. Zie de volgende voorbeelden, waarbij tevens gewezen wordt op enkele bijzondere vormen in gevallen van predicatief gebruik d.w.z. als naamwoordelijke deel van het gezegde en als predicatieve bepaling.

Goed - 'n goej mèns, ne goeje mèns, goej mènse, 't is goewt
Breed - 'n breej brug, nen bri-je wég, breej weege, 't is te bréjt
Dood - 'n dooj kat, nen dòjen hònt, dooj mènse, hèj waar dòwt
Rood - 'n rooj hoedje, ne ròjen hoewt, rooj stéjn, hèj wier ròwt
Jong - 'n joong mieneke, ne jóngen hond, joong hénne, hèj is jónk gestörve
Kwaad - 'n kòòj mènneke, ne kòjen hónd, kòòj èrpel, hèj wier kòòt
Lang - 'n laang tèw, ne langen dag, laang hòòr, 't is net so lank as't bréjt is.
Nieuw - e nééj kiendje, ne nééjen hoewt, nééj èrpel, 't is nog nééjt
Wijd - 'n wééj bóks, ne wééje ròk, wééj péjpe, wéjt wég
Oud - 'n èèw wéjf, nen èèwe mèns, èèw klérre, hèj is nie èèwt gewòrre

Zoals hier al blijkt verloopt het gebruik van de twee vormen van het bijvoeglijk naamwoord, de ongebogen en de verbogen vorm, niet volgens dezelfde regels als in het Nederlands. Terwijl het Nederlands heeft een dode man, een dode vrouw, een dood kind, dode mensen heeft het Nuenens in achtereenvolgens mannelijk, vrouwelijk, onzijdig en meervoud: nen duure lózzie,'n duujr bóks, 'n duujr höjske, duujr spulle. En met intervocalische -d-: nen dóje mèns, 'n dooj vrööw, 'n dooj kiendje, dooj mènse. (Bij dit laatste kan, vanuit een historisch grammaticaal gezichtspunt, worden opgemerkt dat de buigings-e van dóje een levend element is dat heel anders functioneert dan zijn voorganger die de intervocalische -d- zijn grond voor overgang naar -j- leverde.) De van het Nederlands afwijkende vormen zonder buigings-e in het meervoud treden dus alleen op bij bijvoeglijke naamwoorden met lange klinker.

Terug naar boven

Vergrotende en overtreffende trap

De vormleer van het bijvoeglijk naamwoorden omvat ook de trappen van vergelijking. Het achtervoegsel van de vergrotende trap is hetzelfde als in het Nederlands (-er) maar er doen zich door regels van de klankleer bepaalde bijzonderheden voor, zoals invoeging van een overgangsklank tussen grondwoord en achtervoegsel en het optreden van een klankwijziging op de grondvocaal. Het gaat daarbij om umlaut, verkorting en verlenging. Het achtervoegsel van de overtreffende trap is -st(e).

• in het algemeen door achtervoeging van -er
  Droog : dröjg, drugger/drögger, drugste
  Gaaf : gjéf, gévver, gjéfste
  Scheef : schjéf, schivver, schéfste/schifste
  blauw : blööw, blöwer, blöwste
   
• door achtervoeging van -der bij woorden die eindigen
  op n, l, r,
  Kaal : kaal, kalder, kalste
  Smal : smaal, smalder, smalste
  Groen : gruujn, gruunder, gruunste
  Duur : duujer, duurder, duurste
   
• met weglating van -d bij woorden die eindigen op -d
  Breed : bréjt, bri-jer, bri-jste
  Rood : ròwt, rójer, ròjste

Bijzondere verschijnselen van verkorting en verlenging bij de vorming van de vergrotende trap werden in de klankleer besproken.

Terug naar boven

Werkwoorden

Zoals in het Nederlands gaat het bij werkwoorden om persoonsvormen van tegenwoordige tijd en verleden tijd, om de infinitief met het tegenwoordig deelwoord, om voltooid deelwoord en gebiedende wijs. We verdelen de werkwoorden in zwakke en sterke. Beslissend is de vorming van de onvoltooid tegenwoordige tijd, die bij de zwakke uitgaat op -te of -de, terwijl de sterke werkwoorden klinkerverandering vertonen. Let op: daarbij bedoelen we niet verkorting of verlenging van de stamklinker van de tegenwoordige tijd. Andere werkwoorden noemen we onregelmatig. Over details spreken we beneden.

Terug naar boven

1.Zwakke Werkwoorden

Een werkwoord is zwak als het een verleden tijd heeft die uitgaat op -te of -de en een voltooid deelwoord dat eindigt op resp. -t of -d. Er zijn zwakke werkwoorden 1. met korte stam en verlenging in bepaalde vormen van het paradigma, 2. met lange stam en verkorting in bepaalde vormen en 3. zonder zulke verschijnselen. Deze groepen noemen we alledrie regelmatige zwakke werkwoorden.

Infinitief - Verleden tijd - Voltooid deelwoord - Imperatief

1. Kortstammige: met een korte vocaal in de infinitief en rekking
   Bellen - bèlle, bèèlde, gebèèld, bèèlt
   Tellen - télle, téélde, getééld, téélt
   Stellen - stélle, stéélde, gestééld, stéélt
   Vertellen - vertélle, vertéélde, vertééld, vertéélt
   Voorspellen - verspélle, verspéélde, verspééld, verspéélt
   Verwennen - verwénne, verwéénde, verwéénd, verwéént
   Gewennen - gewénne, gewéénde, gewéénd, gewéént
   Lullen - lulle, leulde, geleuld, leult
2. Langstammige: met een lange vocaal in de infinitief en verkorting
   Spoelen - spuujle, spuulde, gespuuld, spuult
   Hopen - hòwpe, hòpte, gehòpt, hòpt
   Halen - haale, halde, gehald, halt
   Betalen - betaale, betalde, betald, betalt
   Maken - maake, makte, gemakt, makt
   Raken - raake, rakte, gerakt, rakt
   Spelen - speulen, spulde, gespuld, spult
   Telen - teule, tulde, getuld, tult
   Spoelen - spuujle, spuulde, gespuuld, spuult
   Voelen - vuujle, vuulde, gevuuld, vuult
   Verdelen - verdèjle, verdjélde, verdjéld, verdjélt
   Vervelen - vervééle, vervélde (vervilde), vervild, vervilt
   Leiden - lèèje, lèjde, gelèjd, lèjt
   Wijden - wèèje, wèjde, gewèjd, wèjt
   Schreeuwen - kwééke, kwikte, gekwikt, kwikt
   Preken - preeke, prikte, geprikt, prikt
3. Andere regelmatige zwakke werkwoorden
   Leven - lééve, lééfde, gelééfd, lééft
   Zeven - ziften, ziftte, gezift, zift
   Duwen - dèwe, dèwde, gedèwd, dèwt
   Geloven - glöjve, glöjfde, geglöjfd, glöjft
   Bedoelen - bedoele, bedoelde, bedoeld -
   bloeien - blööje, blööjde, geblööjd, -
   Maaien - mèèje, mèèjde, gemèèjd, mèèjt
   Zaaien - zèèje, zèèjde, gezèèjd, zèèjt
   Zetten - zétte, zétte, gezét, zét

Verder zijn er ook onregelmatige zwakke werkwoorden, waaronder we verstaan: werkwoorden die een verleden tijd hebben die uitgaat op -te of -de, terwijl er op andere punten afwijkingen zijn t.o.v. de zoëven gekarakteriseerde zwakke werkwoorden.

• Onregelmatige zwakke werkwoorden; ook zwak-sterk
  Stropen - ströjpe, ströpte, geströpt, ströpt
  Verneuken - vernöjke, vernökte, vernökt, vernökt
  Weven - wééve, wééfde, gewééve, wééft
  Laden - laaje, lajde, gelaaje, lajt
  Malen - maale, malde, gemaale, malt
  Lachen - lache, laachte, gelache, laacht
  Wassen - waase, waaste, gewaase, waast

We geven voorbeelden van kortstammige (télle) en langstammige werkwoorden (haale) om te laten zien in welke vormen van het paradigma de verkorting of verlenging optreedt. In de derde kolom - en dat geldt ook in de figuren verderop - vindt men van bovenaf: infinitief, voltooid deelwoord, imperatief, 2e persoon tegenwoordige tijd met enclitisch pronomen e en 2e persoon verleden tijd met enclitisch pronomen ge.

Kortstammig Ik tél Ik téélde Télle Gèj téélt Gèj téélde getéélt Hèj téélt Hèj téélde téélt Wèj télle Wèj téélde   Gèj téélt Gèj téélde téélde Zèj télle Zèj téélde tééldege

Langstammig Ik haal Ik halde Haale Gèj halt Gèj halde gehalt Hèj halt Hèj halde halt Wèj haale Wèj halde   Gèj halt Gèj halde halde Zèj haale Zèj halde haldege

Imperatief: Téélt 's nòò. Halt 's wa ròmme.

Terug naar boven

2. Sterke Werkwoorden

Infinitief - 3e pers ev TT - 1e pers ev VT - Deelwoord - Imperatief

Lijden - lèèje, lèjt, leej, geli-je, lèjt
Treden - trèèje, trèjt, treej, getri-je, trèjt
Rijden - rèèje, rèjt, reej, geri-je, rèjt
Snijden - snèèje, snèjt, sneej, gesni-je, snèjt
Smijten - sméjte, sméjt, smeet, gesmeete, sméjt
Bijten - béjte, béjt, beet, gebeete, béjt
Afstrijden - afstrèèje, strèjt af, streej af, afgestri-je, strèjt

Verzwijgen - verzweege, verzweegt, verzwig, verzwigge, ?
Blijven - bleeve, bléj, blif, geblivve, bléjt
Schrijven - schreeve, schreeft, schrif, geschrivve, schreeft
Krijgen - kreege, kréj, krig, gekrigge, kreegt

Bieden - bieje, bied, booj, gebóje, biet
Ruiken - röjke, röjkt, rook, gerooke, röjkt
Buigen - böjge, böjgt, bóg, gebógge, böjgt
Sluiten - slöjte, slójt, sloot, gesloote, slöjt

Helpen - hèlpe, hèlpt,hólp, gehólpe, hèlpt
Binden - binge, bingt, bond, gebonde, bingt
Bederven - bedèèrve, bedèèrft, bedörf, bedörve, bedèèrft
Sterven - stèèrve, stèèrft, störf (stierf), gestörve, stèèrft
Smelten - smèlte, smélt, smólt, gesmólte, smélt
Vechten - vèèchte, vèècht, vócht, gevóchte, vèècht
Zingen - zinge, zeengt, zóng, gezónge, zingt
Beginnen - beginne, begeent, begós, begónne, begint

Breken - brééke, brikt, brook, gebrooke, brikt
Stelen - stééle, stilt, staal, gestólle, stilt
Nemen - neeme, nimt, naam, genómme, nimt
Zweren - zwéére, zwéért, zwoor, gezwórre, zwéért

Geven - gééve, gift, gaaf, gaave, gegivve, gift
Eten - ééte, it, aat, geééte, it
Zitten - zitte, zit, zaat, gezééte, zit
Lezen - lééze, léést laas, gelééze, léést
Vergeten - vergééte, vergit, vergaat, vergééte, vergit
Bidden - bidde, bid, baad, gebid, bid
Steken - stééke, stikt, stook, gestooke, stikt
Liggen - ligge, li, laag, geléége, ligt
Zitten - zitte, zit, zaat, gezééte, zit
Wegen - wéége, wéégt, wóg, gewógge, wéégt

Graven - graave, graaft, groef, gegraave, graaft
Dragen - draage, draagt, droeg, gedraage, draagt
Lopen - lòwpe, löpt, liejp, gelòwpe, lòpt
Stoten - stòwte, stwót, stiejt, gestòwte, stwót
Spannen - spanne, spaant, spien, gespanne
Vatten - vatte, vat, viejt, gevat, vat
Mogen - maage, mag, móg, gemaage, maagt

Terug naar boven

3. Onregelmatige Werkwoorden

Infinitief - Verleden tijd - Deelwoord - Imperatief
Zoeken - zuujke, zuukt, zòòcht, gezòòcht, zuukt
Kopen - kòwp, köpt, kòòcht, gekòòcht, kòpt (kwòpt)
Komen - kòmme, kumt, kwam (ook: kwamp), gekòmme, kòòmt
Dunken - dunke (me dunkt), me dòòcht, -, -
Weten - weete, wit, wis, geweete, wit

Terug naar boven

4. Enkele voorbeelden

Imperatief: Hét tòch wa gedult. Béént toch wéjzer.

3. Gaan 1 Ik gòw Ik gónk Gòw Gèj gót Gèj góóngt Gegòw Hèj gjé Hèj gónk gó Wèj gón Wèj gónge   Gèj gót Gèj góóngt gódde Zèj gón Zèj gónge goongde

4. Gaan 2 Ik gòj Ik ging Gòn Gèj gót Gèj geengt Gegón Hèj gò Hèj ging gó(t) Wèj gòn Wèj ginge   Gèj gót Gèj geengt gódde Zèj gòn Zèj ginge geengde

Imperatief: Gó öjt te weeg.

5. Staan 1 Ik stòw Ik stónt Stòw Gèj stót Gèj stónt ? Hèj stjé Hèj stónt stót Wèj stón Wèj stónne   Gèj stót Gèj stónt stódde Zèj stón Zèj stónne stónde

6. Staan 2 Ik stòj Ik stónt Stòn Gèj stót Gèj stónt Gestòn Hèj stò Hèj stónt stòt Wèj stòn Wèj stónne   Gèj stót Gèj stónt stódde Zèj stòn Zèj stónne stónde

Imperatief: Stót mèr 's in de réégen.

7. Slaan Ik slòj/slòw Ik sloeg Slòn/slòw Gèj slòt Gèj sloegt geslaage Hèj slò/slö Hèj sloeg slòt Wèj slòn Wèj sloege   Gèj slòt Gèj sloegt slòdde Zèj slòn Zèj sloege sloegde

8. Zien Ik ziej Ik zaag Ziej Gèj ziet Gèj zaagt geziej Hèj zie Hèj zaag Ziet Wèj zien Wèj zaage   Gèj ziet Gèj zaagt ziede Zèj zien Zèj zaage zaagde

Imperatief: Ziet mèr 's te nèèjen in den donkere.

9. Doen 1 Ik doew Ik di Doew Gèj doet Gèj dit gedòw Hèj duu Hèj di doet Wèj doen Wèj deen   Gèj doet Gèj dit doede Zèj doen Zèj deen didde

10. Doen 2 Ik doej Ik di Doen Gèj doet Gèj dit gedòn Hèj doe Hèj di doet Wèj doen Wèj deen   Gèj doet Gèj dit doede Zèj doen Zèj deen didde

Imperatief: Doe wa ge nie lòòte kaant.

11. Blijven Ik bleef Ik blif Bleeve Gèj bléjt Gèj bleeft geblivve Hèj bléj Hèj blif bléjt Wèj bleeve Wèj blivve   Gèj bléjt Gèj bleeft bléjde Zèj bleeve Zèj blivve blivde

12. Zeggen Ik ség Ik si Zégge Gèj zégt Gèj zeet gezeet Hèj zi Hèj zi zégt Wèj zégge Wèj zeen   Gèj zégt Gèj zeet zéjde Zèj zégge Zèj zeen zidde

Imperatief: Ja, bléj mèr thöjs.

13. Krijgen Ik kreeg Ik krig Kreege Gèj kréjt Gèj kreegt gekrigge Hèj kréj Hèj krig kréjt Wèj kreege Wèj krigge   Gèj kréjt Gèj kreegt kréjde Zèj kreege Zèj krigge kreegde

14. Schrijven Ik schreef Ik schrif Schreeve Gèj schreeft Gèj schreeft geschrivve Hèj schreeft Hèj schrif schreeft W. schreeve W. schrivve   Gèj schreeft Gèj schreeft schreefde Z. schreeve Z. schrivve schreefde

Imperatief: Ja, kréjt mèr de pòkke.

15. Leggen Ik leg Ik li Legge Gèj léjt Gèj leet geleet Hèj li Hèj li legt Wèj legge Wèj leen   Gèj léjt Gèj leet léjde Zèj legge Zèj leen lidde

16. Liggen Ik lig Ik laag Ligge Gèj leet Gèj laagt gelèège Hèj li Hèj laag ligt Wèj ligge Wèj laage   Gèj leet Gèj laagt li-jde Zèj ligge Zèj laage laagde

Imperatief: Légt 'm niks in de weeg. Ligt 'm nie te vervééle.

17. Kunnen Ik kan Ik kós Kanne Gèj kaant Gèj kóst gekanne Hèj kan Hèj kós   Wèj kanne Wèj kósse   Gèj kaant Gèj kóst kaande Zèj kanne Zèj kósse kóste

18. Houden Ik hèèw Ik hiejl Hèèwe Gèj hèwt Gèj hielt gehèèwe Hèj héélt Hèj hiejl hèwt Wèj hèèwe Wèj hiejle   Gèj hèwt Gèj hielt hèwde Zèj hèèwe Zèj hiejle hiejlde

Imperatief: Kaant mèr 's nie 'n wéék laang. Hèwt 'w èjge toch stil.

19. Worden Ik wòr Ik wier Wòrre Gèj wòrt Gèj wiert gewòrre Hèj wòrt Hèj wier wòrt Wèj wòrre Wèj wierre   Gèj wòrt Gèj wiert wòrde Zèj wòrre Zèj wierre wierde

20. Gieten Ik giejt Ik goot Giejte Gèj giet Gèj goot gegoote Hèj giet Hèj goot giet Wèj giejte Wèj goote   Gèj giet Gèj goot giete Zèj giejte Zèj goote goote

Imperatief: Wòrt mèr 's gööw bitter. Giet 's vól.
 

21. Hangen Ik hang Ik hing Hange Gèj haangt Gèj heengt gehange Hèj hééngt Hèj hing Haangt Wèj hange Wèj hinge   Gèj haangt Gèj heengt haangde Zèj hange Zèj hinge heengde

22. Willen Ik wil Ik wò Wille Gèj wilt Gèj wòt gewild Hèj wil Hèj wò wilt Wèj wille Wèj wòòn   Gèj wilt Gèj wòt wilde Zèj wille Zèj wòòn wòdde

Imperatief: Haangt de was 'z éfkes óp..
 

23. Mogen Ik maag Ik móg Maage Gèj maagt Gèj moogt gemaage Hèj mag Hèj móg Maagt Wèj maage Wèj mógge   Gèj maagt Gèj moogt maa(g)de Zèj maage Zèj mógge moogde

24. Zullen Ik sal Ik sò Zalle Gèj zaalt Gèj zòt - Hèj zal Hèj zò - Wèj zalle Wèj zòòn   Gèj zaalt Gèj zòt zaalde Zèj zalle Zèj zòòn zòdde

Imperatief: Maagt mèr 's nie meespeule!
 

Terug naar boven

5. Werkwoordsvormen met enclise

Iets bijzonders is er aan de hand wanneer we naast hèj makt aantreffen hèj maaket (hij maakt het), en zo ook naast hèj kréj slééch (hij krijgt klappen) hèj kreeget (hij krijgt het). De eindconsonant van de uitgang -t- die we zouden verwachten is afwezig. Merkwaardig is bovendien dat bij kortstammige werkwoorden in de vormen met enclitisch 't verlenging van de vocaal optreedt en bij langstammige de verkorting achterwege blijft. (Zie voor lang- en kortstammig hierboven onder zwakke werkwoorden). De kwestie van verkorting - verlenging van klinkers die zich bij de enclise voordoet heeft aandacht gekregen in de klankleer en krijgt hier geen nieuwe behandeling.

Hier volgt een lijst met voorbeelden voor de infinitief naast de derde persoon enkelvoud, tegenwoordige en verleden tijd met enclitisch 't (met de bekende verlenging en verkorting).

Lang - Kort
Geven : gééve, hèj gift - hèj géévet - gaavet
Halen : haale, hèj halt - hèj haalet - haldent
Betalen : betaale, hèj betalt - hèj betaalet - betaldent
Stalen : staale, 't stalt - wòr staalet - staldent tòch óp
Spelen : speule, hèj spult - hèj speulet - spuldent kepòt (haalde alle slagen)
Praten : pròòte, hèj prót - hèj pròòtet - próttent
Lopen : lòwpe, hèj lópt - hèj lòwpet - liejpet kepòt
Spoelen : spuujle, hèj spuult - hèj spuujlet - spuuldent schwòn

Kort - Lang
Lullen : lulle, hèj leult - hèj lullet - leuldent geléjk èn mekaar
Tellen : télle, hèj téélt - hèj téllet - tééldent wèjnig

Vermeldenswaard inzake verkorting-verlenging zijn ook de vormen van de eerste persoon enkelvoud verleden tijd van werkwoorden die daar eindigen op een klinker, zoals ik di, ik zi, ik wò, ik zò, ik ha (ik deed, ik zei, ik wilde, ik zou, ik had), die namelijk bij achterplaatsing van het voornaamwoord ik verlenging ondergaan. Met voorbeelden:

di - deek : dè dee 'k nie azik gèj waar, dat deed ik niet als ik jou was.
zi - zeek : dè zee 'k nie as se 't nie vroege, dat zei ik niet als ze het niet vroegen.
wò - wòòk : dè wòò 'k nie zégge, dat wilde ik niet zeggen.
zò - zòòk : dè zòò 'k nie doew, dat zou ik niet doen.
ha - haak : dè haa 'k nie gedòw, dat had ik niet gedaan..

Let op de invoeging van -n- in de zwakke verledentijdsvormen. - Vanuit dit grammaticale verschijnsel geredeneerd zouden we naast hèj duu de vorm *hèj duu-et (en naast naast gèj doet gèj doe-et) krijgen. Om dergelijke, kennelijk onaannemelijke of ongrammaticale, vormen te vermijden produceert de grammatica een tussengevoegde -g- als een vorm van sandhi: hèj duuget, gèj doeget. Zo ontstaat een - tegenover ik maaket - bijzondere aanhechting, waarbij werkwoord en pronomen of lidwoord niet meer van elkaar gescheiden kunnen worden, zelfs niet wanneer men dat opzettelijk zou willen proberen. Zulke bijzondere gevallen moeten zich dus voordoen bij vormen van werkwoorden die in de 3e persoon (enkelvoud) eindigen op een klinker: doen, hebben, gaan, slaan, staan, zien, willen en zullen: duu, hi, ha, gi, gó, slò, zie, sté, wò, zò. Sommige van deze werkwoorden blijven bijzonder omdat een op 'n klinker eindigende vorm zich alleen in de tegenwoordige of alleen in de verleden tijd voordoet. Merk op dat légge en zégge wegens hèj li en hèj zi tot deze reeks behoren. We moeten ons niet in de war laten brengen door het Nederlands. Merk op dat vormen als zigget, ligget, aldus verklaard, niet beschouwd kunnen worden als bron van een zgn. analogische formatie bij de andere werkwoorden. Daarvoor zouden ze immers zelf "regelmatig" moeten zijn, wat onmogelijk is binnen het paradigma van hun vervoeging.

Voorbeelden met tegenwoordige tijd en verleden tijd zijn:

Doen - hèj duuget, hèj digget
Doen - gèj doeget, gèj digget; imperatief: doeget nie
Hebben - hèj higget, hèj hagget
Hebben - gèj hégget, gèj hagget, ik hagget; hégget hart 's!
Liggen - hèj ligget (te vervééle - hij ligt het te vervelen)
Zeggen - hèj zigget (zowel tegenwoordige als verleden tijd)
Gaan - gèj gògget (haale)
Slaan - hèj slégget (kapot)
Slaan - gèj slògget (kapot)
Zien - gèj zieget
Staan - hèj stégget (èn te keeke - hij staat het aan te zien)
Staan - gèj stògget (wél öjt - jij houdt het wel uit)
Willen - hèj / gèj wògget (nie ségge - wou het niet zeggen)
Zullen - hèj / gèj zògget (wél wille - zou het wel willen)

De figuur komt ook in de 3e persoon enkelvoud voor met 't als subject: Duuget sér? Doet het zeer? ; Higget kórts? Heeft het koorts? ; Gògget weg? Gaat het weg? ; Zieget nog te keeke? Kan het nog kijken? ; Wògget nòg mee? Wilde het nog mee?

Een andere voor alle werkwoorden bruikbare enclise betreft die van het onderwerpspronomen van de 2e persoon in achterplaatsing. Die enclitische vorm is -e of -ege. De laatste vorm heeft nadruk. In plaats van -ge is ook altijd -gèj mogelijk. Een aantal voorbeelden voor tegenwoordige tijd en verleden tijd:

Bellen - bèèlde, (bèèldege)
Bieden - biede, boojde
Binden - binde, bonde
blijven - bléjde, bleefde
Bouwen - bööwde, (bööwdege
Breken - brikte, brookte
Buigen - böjgde, boogde
Doen - doede, didde
Gaan - gòdde, geengde
Hebben - hédde, hadde
Helpen - hélpte, hielpte
Houden - hèwde, hielde
Laten - lòtte, liete
Leven - lééfde, (lééfdege)
Lijden - lèjde, leejde
Lopen - lòpte, liepte
Mogen - maagde, moogde
Raden - ròjde, (ròjdege)
Slaan - slòdde, sloegde
Spoelen - spuulde, (spuuldege)
Staan - stòdde, stónde
Sterven - stèèrfde, störfde
Stoten - stótte, stiete
Stropen - ströpte, (ströptege)
Tellen - téélde, (tééldege)
Treden - trèjde, treejde
Wassen - waaste, (waastege)
Willen - wilde, wòdde
Zeggen - zéjde, zidde

De vormen tussen haakjes zijn geen voorbeelden van wat hier besproken wordt. Het verschil tussen bv. lééfde en lééfdege is een zaak van resp. minder of meer nadruk op het pronomen: Dan lééfde / lééfdege nie laang mér, dan leef je / jij niet lang meer.

Ik aarzel bij deze vormen in de verleden tijd soms tussen -ie- en -iej-. Ik denk dat het bovenstaande correct is.

In de werkwoordelijke paradigmata hierboven zijn de bedoelde vormen in de derde kolommen als laatste opgenomen.

Ik aarzel enigszins bij de vraag of b.v. bèèlde en téélde, bèèldege en tééldege ook verledentijdsvormen kunnen zijn. Zeker is dat allevier gebruikelijk zijn als tegenwoordigetijdsvormen. Voorbeelden: téélde(ge) nèw nie verkéérd? téélde(ge) gistere nie verkéérd? Mijn lichte voorkeur gaat ernaar uit dat de korte vorm foutief is voor de verleden tijd en beide vormen correct voor de tegenwoordige tijd.

Terug naar boven

Voornaamwoord

Persoonlijke voornaamwoorden

Persoonlijke Voornaamwoorden
	Onderwerp	Voorwerp
1e pers. ev	'k - ik - ikke	me - mén - mèj
2e pers. ev	ge - gèj	'w - èw
3e pers. ev	ie - hèj - ze - zèj - 't	'm - hum - hur - 'r - 't
1e pers. mv	we - wèj - wèllie	óns
2e pers. mv	ge - gèj - gèllie - göllie	èw - èllie - öllie
3e pers. mv	ze - zèj - zèllie - zöllie	hun - ze

In dit overzicht zijn ook de toonloze voornaamwoorden opgenomen: 'k, ge, ie, ze, we, ge, ze. Ook de toonloze voorwerpsvormen ontbreken niet: me, 'w, 'm. Uiteraard is hier niet verantwoord dat een vorm als hédde voor de 2e persoon zonder enig expliciet aanwezig voornaamwoord gebruikt wordt in de betekenis heb je: Hédde nèw genóg?. Hoewel ook gezegd kan worden: Hédde ge nèw genóg? of Hédde gèj nèw genóg?. En in het expliciete meervoud Hédde gèllie nèw genóg? (Hebben jullie nu genoeg?) Voor de enclitisch gebruikte voornaamwoorden zie bij de werkwoorden.

Van de vormen op -lie zijn die met een -è- antieker en onbeschaafder dan die met -ö-.

Terug naar boven

Aanwijzende voornaamwoorden

Aanwijzende Voornaamwoorden
	Mannelijk		Vrouwelijk /	Meervoud	Onzijdig
	BVg	ZSt	BVg	ZSt	BVg	ZSt
Deze	dizze	den dizze	dees	de dees	-	-
Dit	-	-	-	-	ditte, di	ditte, di
Die	dieje, die	den dieje	diej, die	de diej	-	-
Dat	-	-	-	-	dètte, dè	dètte, dè
Gene	ginne	de ginne	geen	de geen	-	-

De korte vormen die, di, dè worden buiten nadruk gebruikt.

Terug naar boven

Vragende voornaamwoorden

Terug naar boven

Bezittelijke voornaamwoorden

Bezittelijke Voornaamwoorden
		Mannelijk	Vrouwelijk Meervoud	Onzijdig
1e	Z	de ménne, minne	de meen / mén	't meen / mén
	B	ménnen , minnen hónd	mén / meen trööj	mén / meen heundje
2e	Z	den èwe	d' èw	't èw
	B	èwen hónd	èw trööj	èw heundje
3e	Z	den humme - den hurre	de hum - de hur	't hum - 't hur
	B	hummen / z'nen / hurren / d'ren hónd	hum / z'n / hur / d'r trööj	hum / z'n / hur / d'r heundje
1e	Z	den ónze	d' oons	't oons
	B	ónzen hónd	óns stròòt	óns höjs
2e	Z	den èwe / èllieje / öllieje	d'èw / d' èllie / d' öllie	't èw / 't èllie / 't öllie
	B	èwen / èlliejen / ölliejen hónd	èw / èllie / öllie stróót	èw / èllie / öllie heundje
3e	Z	den hunne / den hurre	de hun / de hur	't hun / 't hur
	B	hunnen / hurren / d'ren hónd	hun / hur / d'r stróót	hun / hur heundje

In dit overzicht zijn de bezittelijke voornaamwoorden verticaal (per kolom) geordend al naar gelang ze grammaticaal betrekking hebben op mannelijke, vrouwelijke (of meervoudige) of onzijdige zelfstandige naamwoorden. Horizontaal wordt onderscheid gemaakt naar gelang ze betrekking hebben op een bezitter van de 1e, 2e, 3e persoon enkelvoud en dito meervoud. Uiteraard komt daar in de 3e persoon het (woord)geslacht van de bezitter nog bij: zijn - haar - zijn. Per persoon wordt onderscheid gemaakt naar de wijze waarop het bezittelijk voornaamwoord gebruikt is, zelfstandig (dus zonder zelfstandig naamwoord expliciet erbij) en bijvoeglijk.

Het overzicht is niet compleet, aangezien niet gepoogd is ook alle variatie i.v.m. sandhi tot uitdrukking te brengen. (Zie de klankleer). Ook ontbreekt het wederkerende voornaamwoord zijn in de betekenis van "zijn eigen", te weten 't seeng, ieder 't seeng, ieder het zijne.

Het is niet eenvoudig vanuit het geheugen - de enige bron voor mijn onderzoek - zulke overzichten te maken. Waar ik aarzel geef ik dat aan.

Merk op dat ook in deze woordsoort het kenmerkende verschijnsel van rekking van klinkers werkzaam is: meen, oons

Opgemerkt moet worden dat èllieje archaïscher is dan öllieje. In "aangepast" Nuenens komt ook jöllieje wel voor.

Terug naar boven

Onbepaalde voornaamwoorden

Terug naar boven

Wederkerend voornaamwoord

Terug naar boven

Bijwoord

Terug naar boven

Bijwoord van plaats

Hier hiejr
Daar dòòr, dur (wónt ie nie)
Ginds gins
Ergens érgent, érges
Nergens nérgent, nérges
Waar wòr
Heen, -heen hinne, wòrhinne

Terug naar boven

Bijwoord van tijd

's Achtermiddags taachteres, saachteres (ook saafteres)
's Avonds sòòves
's Morgens smèèrges
's Nachts snaachs
's Winters swinters, in de winterdag (accent laatste lettergreep)
's Zomers sómmers, in de zómmerdag (accent laatste lettergreep)
Altijd èèltéjt, èèlt, aalt, alzelééve
Bijtijds intéjts
Daarnet toekrèk
Dadelijk daalek
Deze achtermiddag taachtere
Deze winter vandewinter
Deze zomer vandezómmer
Dikwijls dik
Eergisteren érgistere, jérgistere
Eventjes éfkes, jéfkes
Gisteren gistere
Later la/tt\er (met mouillering)
Meestal diksentéjt, mjéstal
Morgen mèèrge
Nu nèw
Onlangs kòrts
Overdag óvverdag
Overmorgen óvvermèèrge
Soms sóms, sómtéjts
Tegen de avond in den tiggenòòvent
Toen toen
Vanavond tòòvent, tenòòvent
Vanmiddag temiddeg
Vanmorgen vandemèèrge
Vannacht tenaacht
Vroeger vruuger
Wanneer wannéjer, hoenéjer
Zo meteen mendjénne

Jan van Bakel, 1 september 2003